Dbajmy o język ojczysty

W dniach 5–7 maja br. obradował w Katowicach Kongres Języka Polskiego. Nawoływano na nim do używania poprawnej polszczyzny, zwracano się szczególnie do mediów, które odgrywają na tym polu niezmiernie ważną rolę.

Problemem jest wprowadzanie do naszej mowy obcych terminów. Są sytuacje, kiedy pojawia się nowy produkt, nowe zjawisko, które w polskim języku nie istnieje i przyjmujemy dla nich obce nazwy. Braliśmy takie nazwy z języka niemieckiego czy łaciny.

Nowe dziedziny, związane z komputeryzacją, informatyką, Internetem, wymagały polskich nazw i z reguły pożyczaliśmy je z angielskiego. Unifi kacja językowa w globalnym świecie uzasadnia takie postępowanie. Są jednak przypadki, że mając polskie terminy, koniecznie chcemy je zastępować obcymi.

Także do ochrony środowiska lubimy wprowadzać obce słowa, które mają automatycznie podnieść poziom i ważność naszych działań. Pisałem na ten temat w 1996 r. (Słowa, które zanieczyszczają środowisko i język polski, AURA 10/1996) i przytaczałem wiele przykładów.

Karierę zrobiło słowo monitoring. Początkowo uważaliśmy w redakcji, że pomiary (badania) wykonywane według określonego harmonogramu i za pomocą aparatury (automatycznej i rejestrującej) zasługują na to miano. W tym duchu próbowaliśmy korygować nadsyłane artykuły. Okazało się jednak, że na monitoring zapanowała moda. Nie ma już pracowni analizy ścieków, placówki pomiarowej, laboratorium. Są monitoringi: wód, ścieków, powietrza, lasów, przelotu bocianów, hałasu i wielu innych zjawisk czy wydarzeń. Nawet w przypadku wykrywania i opisywania dzikich składowisk odpadów przez młodzież szkolną akcję tę nazwano „monitoringiem dzikich składowisk”.

Niestety słowo to zadomowiło się i nie ma nic wspólnego z techniką. Czytamy np. w prasie, że „władze monitorują przebieg wydarzeń”, tak jakby nie można było napisać, że władze obserwują to, co się dzieje.

Pisałem, że „okresowo pojawia się nowe słowo i jak meteoryt gaśnie. Miejmy nadzieję, że stanie się tak z opcją. (…) różne opracowania roją się od opcji i to w różnym kontekście. Przykłady: opracowanie indywidualnych opcji technologicznych; opcji zintegrowanych; wykrycie kolizji opcji; ranking opcji; aktywizacja opcji; wybór opcji; opcja mleko; opcja rzepak. Łacińskie optio znaczy wybór. Optować to wybierać, opowiadać się za czymś czy za kimś. Znaczenie, jakie przypisuje się opcji, to nic innego jak rozwiązanie, kierunki, warianty. Nie można wybierać opcji”.

Niestety nie zgasło. Przyswoili je sobie politycy.

Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej było i jest okazją przyswajania wielu nowych terminów. Robią to ministerialni urzędnicy w sposób czasami bezmyślny. Przecież nie musimy dokonać implementacji przepisów Unii do naszego prawa krajowego. Powinniśmy je zastosować lub wdrożyć.

Wtórują im profesorowie, bo mówią np., że nie potrafi my skorzystać z derogacji w odniesieniu do opłat za emisję CO2. Pytałem energetyków, co to jest derogacja, żaden nie potrafi ł mi tego wyjaśnić. Według Słownika wyrazów obcych (Wydawnictwo Naukowe PWN 1996) derogacja to pozbawienie normy prawnej mocy obowiązującej przez zastąpienie jej inną normą, uchylającą przepisy prawne wcześniejsze lub sprzeczne. Chodzi tu więc raczej o sytuację, w której nie unikniemy derogacji – tzn. nie skorzystamy z norm, które przewidywały godniejsze traktowanie emisji, bo nowe uregulowania będą przewidywały wysokie opłaty za emisję CO2. Mówiąc po polsku należałoby powiedzieć, że budowane z opóźnieniem nowe elektrownie nie będą mogły korzystać ze starych norm i niskich opłat za CO2.

Nadal spotykamy się ze stwierdzeniem, że śmieci są utylizowane przez wywożenie ich na składowisko. Utylizacja to wykorzystanie. Odpady możemy utylizować w postaci surowców wtórnych, przez kompostowanie, przez spalanie, wykorzystując jako paliwo.

Wydaje się nam nieporozumieniem reklama banków, używających sformułowań, że oferują nowe produkty. Bo banki niczego nie produkują; świadczą usługi, udzielają kredytów, oferują lokaty. Podobnym dziwolągiem jest stosowanie tego terminu do działalności biur turystycznych. Użyto go kilka razy w interesującym skądinąd artykule o ekoturystyce na stronie str. 28.

Biura turystyczne proponują organizację wyjazdów turystycznych, organizację imprez, obozów wypoczynkowych, wędrówek pieszych, rowerowych, spływów kajakowych, pobytów rekreacyjnych itp., ale to nie są produkty. Jeżeli autor produktem nazywa nocleg w wiejskiej chałupie, mamy do czynienia z bełkotem czystej wody. Jednakże „produkt turystyczny” ma już naukowe opracowania. I wtedy według naukowej klasyfikacji produktem – na ostatnim, osiemnastym bodajże, miejscu, może być nawet „czysta usługa”. Wówczas produktem jest i możliwość przeglądania zdjęć na monitorze.

Utrzymuje się moda na innowację. Nie wystarczają już takie określenia, jak nowość, wynalazczość, nowatorstwo, postęp, unowocześnianie, udoskonalanie, rozwój, reforma – w zależności od okoliczności. W jaki sposób rozwijał się postęp, gdy nie było innowacji? Słownik angielsko – polski wyjaśnia to najlepiej: innovation <innouwejszyn> = innowacja.

Pewne kłopoty w pracy redakcyjnej sprawiają artykuły oparte na tłumaczeniach z angielskiego. Jeśli pojawia się np. zdanie, że elektrownie realizują program, polegający na kontroli emisji, to jesteśmy pewni, bo utwierdzają nas w tym dalsze wywody, że chodzi o redukcję emisji. Słowo kontrola w polskim języku ma inne znaczenie.

W redagowaniu AURY zdarzają się nam również potknięcia, ale staramy się dbać o poprawną polszczyznę. Zadanie to spoczywa na sekretarzu redakcji. Od dwudziestu lat zajmuje się tym redaktor Józef Kozak, swego czasu długoletni współpracownik znanego wszystkim prof. Walerego Pisarka, wieloletniego dyrektora Ośrodka Badań Prasoznawczych Uniwersytetu Jagiellońskiego i przewodniczącego – obecnie honorowego – Rady Języka Polskiego przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk.

Edward GARŚCIA